مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

در ذیل متن دفاعیه خانم موسوی از پایان نامه اش با عنوان «جایگاه قرآن و حدیث در نظریه انسان کامل» که به قلم خودش فراهم شده است، می آید:

در این مجال کوتاهی که در اختیار دارم چند نکته را یادآور می شوم. سخن را با عرفان آغاز می کنم که خاستگاه نظریه انسان کامل شناخته می شود.

عرفان طریقه معرفت در نزد آن دسته از صاحبنظران است که بر خلاف اهل برهان در کشف حقیقت بر ذوق و اشراق بیش تر از عقل و استدلال اعتماد دارند.در حقیقت، عرفان، نیرویی است که آدمی را به کاوش در ساحت اشراقی خود فرا می خواند که در کنار ساحت عقلانی، جزء جدایی ناپذیر انسانیت است. از این رو، این طریقه معرفت از دیرباز مورد توجه انسان بوده و در هر زمان و هر جایی که جامعه انسانی شکل گرفته است، می توان از گرایش های مختلف عرفانی سراغ گرفت. همچنین این گونه معرفت را در همه ادیان و مذاهب و حتی ادیان غیر الهی نیز می توان یافت.با وجود تفاوتی که بین عقاید و تعالیم رایج در مذاهب مختلف عرفانی هست، شباهت بین آنها غیر قابل انکار است. بنابراین، گرچه مکتب های مختلف عرفانی بر یکدیگر تأثیر و تأثر داشته اند، امّا به دلیل فطری بودن اصل اندیشه عرفانی، نمی توان یکی را یکسر برگرفته از دیگری شمرد.

    در این میان، عرفان اسلامی جریانی مستقل و برآمده از بطن و تاریخ تفکر اسلامی با تکیه بر اندیشه عام عرفانی است که عرفان تمام ملل و مذاهب بر آن بنیاد نهاده شده است. اصطلاح «انسان کامل» اصطلاحی عرفانی است که برای اولین بار توسط محی الدین بن عربی به کار رفته است. گرچه سابقه کاربرد مفهومی آن به پیش از ایشان و حتی به پیش از اسلام بر می گردد. در آموزه های عرفانی ، آفرینش عالم هستی ناشی از تجلیّات و جلوه های خاص اسماء و صفات گوناگون خداوند است و هر مرتبه ای از مراتب متعدد هستی نشانه و آیتی الهی و یا اسمی از اسمای حق تعالی است. در این میان اسم جامع تمامی اسماء و صفات الهی، اسم شریف «الله» است. اسم«الله»، اسم ذات متصف به صفات و اسماء و جامع تمامی اسماست. به همین دلیل آن را اسم اعظم خوانده اند. اسم اعظم مثل سایر اسماء احتیاج به مظهر دارد و مظهر آن می بایست از حیث سعه وجودی محیط بر همه مظاهر باشد. از دیدگاه عرفان اسلامی در میان موجودات عالم ، تنها انسان کامل است که می تواند به طور شایسته مظهر اتمّ و اکمل الهی و آیینه تمام نمای حق باشد.

    پژوهش حاضر که تحت عنوان جایگاه قرآن و روایات در نظریه انسان کامل نگاشته شده، درصدد ارایه ی مستندات قرآنی و روایی عرفا در مورد انسان کامل است تا بدین وسیله میزان اعتبار آموزه های عرفا در این زمینه و نیز میزان دلالت آیات و روایات مورد استناد بر موضوع مورد بحث مشخص گردد.درهمین رابطه ابتدا پیشینه ای از کاربرد اندیشه انسان کامل از منظر مکاتب مختلفت فکری همچون مکاتب برآمده از یونان، ایران، هند و چین باستان و نیز مکاتب ابراهیمی؛ یهودیت، مسیحیت و عرفان اسلامی مطرح گردیده است. برای نمونه، انسان دراندیشه ی چین باستان جایگاهی ویژه دارد. او پاره ی طبیعی و لایتجزای عالم است. عمل او بر تمامی جهان تأثیر می گذارد. موجودی منحصر به فرد و عصاره و ذهن ملکوت و زمین است. در مکتب دائوئیسم که از مهمترین مکاتب برآمده از چین باستان است، اگر موجودات جهان مطابق جریان طبیعی خود حرکت کنند، به سوی کمال رهسپار خواهند شد. روی همین اصل اگر انسان نیز بر طبق قانون تائو زندگی کند، به هدف نهایی خویش خواهد رسید و از کمال وجودی خود بهره مند خواهد شد. چنین انسانی با نام هایی همچون «انسان حقیقی»، «انسان مقدس»، «انسان نهایی» و« انسان الهی»خوانده می شود. فلسفه و دین هندی به خصوص آیین هندو نیز بر این نظر است که انسان برای رسیدن به کمال خلق شده است و هر یک از ما در همین زندگی دنیا باید به کمال برسیم و چنانچه موفق به رسیدن به این هدف نشویم، بارها و بارها دوباره زاده خواهیم شد تا به این هدف برسیم. مکتب هندو راههای متنوعی را (متناسب با تنوع در شخصیت و خلق و مزاج افراد انسانی) برای رسیدن به این هدف عرضه می کند: راه دانش، راه عمل، راه عبادت و راه عمل به شیوه یوگای باطنی. هر یک از این راهها می تواند شخص را به کامل گرداندن طبیعت انسانی اش توانا سازد. در مکاتب ابراهیمی نیز یهودیان، انسان را دارنده همه اوصاف وکمالات الهی معرفی می کنند که درحقیقت به عنوان عالم صغیر است و همه قوای موجود در عالم کبیر در پیکر او به صورتی خرد وکوچک وجود دارد.در این دیدگاه، این صورت انسانی که جامع اسماء و صفات الهی است، آدم قدیم نام دارد که گاهی آدم علوی یا آدم قدیم عِلوی نامیده می‏شود. با این وجود، یهودیان، انسان آرمانی خود را بر شخص خاصی تطبیق نمی دهند و حتی حضرت موسی (ع) را نیز کامل نمی دانند.در حالی که مسیحیان حضرت عیسی (ع) را به عنوان تصویر خدا، تجسم و نمایانگر همه ویژگی های الهی و انسان کامل می دانند. در مسیحیت، مسئله کمال و انسان کامل حول تعلیم کلیدی حضرت عیسی در این زمینه می گردد؛ مطابق این تعلیم حضرت عیسی از انسان ها درخواست می کند که  کامل شوند. چرا که پدر آسمانی شان کامل است. از منظر الهیدانان مسیحیی پاسخ به این فراخوان عیسی به معنای تسلیم کردن قلب و اراده در پیروی از راه ایمان است. درگفتار عیسی که می گوید «کامل شوید»،کمال به معنی نهایت رشد یافتگی و بلوغ و در موردی به کار می رود که یک چیز به نقطه نهایی رشد و پیشرفتی که برای آن تعیین شده برسد. از منظر این دیدگاه، تنها در سایه تأیید الهی می توان به سوی کمال در حرکت و پیشرفت بود.

به طور کلی، گزارش پیشینیه کاربرد اندیشه انسان کامل از منظر مکاتب مختلف، حاکی از آن است که دغدغه ارایه و معرفی انسانی به عنوان انسان ایده آل و برتر وجه تشابه تمامی مکاتب یاد شده است. با این تفاوت که این اندیشه به عنوان یک دیدگاه انسان شناسانه مستقل از دستاوردهای اختصاصی عرفان اسلامی است که از پشتوانه قوی آیات و روایات بر خوردار است.

 آیات و روایاتی که مورد استناد عرفا قرار گرفته است، عمدتاً به سه حوزه ی خلقت انسان کامل، خلافت او از خدای تعالی و جامعیت او از جمیع اسماء وصفات الهی بر می گردد.بنا بر دیدگاه عرفا و به موجب پاره ای از احادیث نبوی همچون « اولّ ماخلق الله نوری»، «اول ما خلق الله روحی» و نیز «کنت نبیاً وآدم بین الماء و الطّین»، انسان کامل سرسلسله خلقت و اولین مخلوق حق است که قبل از خلقت موجود بوده است و تمامی انبیای الهی از حضرت آدم تا آخرین آنان از مشکات او اخذ نبوت کرده اند. روایات مذکور بنا بر تحقیق حاضر در منابع معتبر حدیثی وارد شده است و شارحان حدیث وجوه معانی مختلفی را برای آن ذکر کرده اند و معتقدند که این روایات به رغم تفاوت در تعابیرشان که هریک به ظاهر مخلوقی غیر از دیگری را به عنوان اولین مخلوق الهی معرفی می کنند، متحد بالذات هستند . تعارضی بین آنها دیده نمی شود و می توانند مؤیّد دیدگاه عرفا در زمینه مخلوق اول باشند.

    مسئله جامعیت انسان کامل به معنای اشتمال وی بر تمامی اسماء و صفات الهی امری است که عرفا به فراخور مسئله ی کیفیت خلقت انسان و به طور خاص از دلالت آیه ی  « قالَ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَ‏ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِین »برداشت کرده اند. به موجب این آیه، عرفا معتقدند که منظور از تعبیر « خلق انسان به دو دست» تشریف و تکریم انسان است و منظور از «بیدیّ» صفات جمال و جلال الهی است که این صفات در بردارنده ی تمام اسماء و صفات خداوند است و چنین تعبیری به جامعیت انسان کامل اشاره دارد. امّا اندیشه جامعیت انسان کامل به مسئله خلقت و کیفیت آن محدود نمی شود. عرفا این اندیشه را تا بدان جا بسط می دهند که در نهایت انسان کامل را خلاصه عالم هستی و جامع همه عناصر عالم معرفی کنند. در همین راستا، آیات و روایات فراوانی مورد استناد قرار می گیرد که در میان آنها آیه ی تعلیم اسماء«وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِین»از پرکاربردترین آنان بوده و از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

    از منظر عارفان، منظور آیه ی شریفه، تعلیم دادن اسماء الهی است که خداوند با ایجاد حقایق جهان هستی، آنها را به منصه ی بروز و ظهور رسانده است و انسان با فراگرفتن این اسامی نسخه جامع و مختصر همه اسرار هستی گشته است.

اما در میان آیات و روایات فراوانی که در لابلای مباحث عرفانی مورد استناد قرار گرفته است، «آیه ی خلافت» و حدیث «آفرینش انسان بر صورت خدا» بیشترین همگرایی را با این نظریه دارد. عرفا با استنا به آیه ی«وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة» و نیز آیه ی« إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا» انسان کامل را جانشین خداوند در کل عالم هستی معرفی کرده و معتقدند که اعطای چنین منصبی به انسان تنها هنگامی میسور است که صفاتی که خداوند با آنها عالم را تدبیر می کند، در انسان محقق شود تا بتواند به عنوان جانشین حق تعالی، عالم را تدبیر نماید.

مسئله خلافت از جمله مسایلی است که در قرآن کریم به انحاء مختلف مطرح شده است که در یک نگاه کلی می توان آن را به دو گروه تقسیم کرد؛ دسته اول، همچون آیه ی «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ»درمقام گزارش جریان خلافت در میان انسانهاست و دسته دوم همچون آیه ی «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة» از وجود این جریان در امور غیر انسانی حکایت می کند. که دسته ی اخیر شامل نیابت حسی، نیابت اعتباری و نیابت حقیقی ماوراءطبیعی می شود و خلافت انسان که آیه ی مورد بحث گویای آن است، به اذعان اکثر تفاسیر از جمله امور حقیقی ماوراء طبیعی است که خلافت مطرح شده در آیه را به منزله جانشینی از خداوند ونه به معنای خلافت از انسانها و یا موجوداتی شبیه انسان که ساکنان قبلی زمین بوده اند، می داند.

علاوه بر آیه ی مذکور، آیه ی« إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا» نیز از جمله آیاتی است که در بحث خلافت انسان مکرراً به آن استناد می شود.از دیدگاه عرفا، امانت مذکور همان مسئله جانشینی انسان کامل از خداوند است. زیرا هیچ امانتی عظیم تر از نیابت از جانب حق تعالی در میان بندگانش نیست و از آن رو که لازمه ی پذیرش چنین امانتی حضور دایمی در میان مخلوقات جهت مراقبت و محافظت از آنها بود و سایر موجودات توانایی چنین امری را در خود نمی دیدند، از پذیرش این امانت امتناع کردند.

    در همین زمینه، تفاسیر غیر عرفانی نیز هریک بنا بر مشرب فکری و استنباط خود، وجوه و احتمالات گوناگونی را در تبیین معنای امانت  ارایه داده اند. وجوه معانی که در این باره ارایه شده است، به گونه ای است که می توان بعضی را در بعض دیگر ادغام کرد و در نهایت امانت الهی را عبارت از قابلیت تکامل به صورت نامحدود ، آمیخته با اراده و اختیار و رسیدن به مقام انسان کامل و پذیرش ولایت الهیه دانست.

    در همین راستا، عرفا برای ارایه ی تصویری باشکوه از حقیقت انسان با استفاده از ظرفیّت معنایی کلمات، واژه های ظلوم و جهول مورد اشاره درآیه را به گونه ای تأویل کرده اند تا بدین طریق رمز خلافت انسانی در جایگاه یزدانی را نشان دهند و اتصاف انسان به ظلم و جهل را در قبول بار امانت درجهت مدح و شایستگی او تلقی نمایند. درحالی که کلمات ظلوم و جهول به سبب وضع ذاتی، ریشه لغوی و بار معنایی خود اگر موجب نکوهش و ذم موصوف خود نباشند، بر اساس معنای مرسومشان امتیاز خاصی را نیز برای او در ذهن متبادر نمی کنند. به همین جهت در اغلب تفاسیر، آنچه در تفسیر این دو کلمه با توجه به معنای لغوی آنها آمده است، ظاهرا با نوعی مذمت همراه است. اما نکته حایز اهمیت اینجاست که گرچه در همه این تفاسیر بر صعوبت، سنگینی و عظمت بار امانت تأکید می شود اما نقش برجسته و قابل احترامی از حامل بار امانت را نشان نمی دهد. در حالی که منظور از امانت هرکدام از وجوه ارایه شده باشد، حاکی از عظمت شأن و مقام حامل آن است که اکرام تحسین برانگیزی را نسبت به او در دل مخاطب برمی انگیزد.

از همین رو، برخی از مفسران ضمن بیان معنای ذمی اوصاف یاد شده، معنای ممدوح را نیز تلویحاً پذیرفته اند و معتقدند که ظلوم و جهول بودن انسان هر چند که به وجهی عیب و ملاک ملامت وعتاب و خرده گیری است .لیکن عین همین ظلم و جهل انسان، مصحح حمل امانت و ولایت الهی است.

در نهایت، آیات و روایاتی که عرفا در زمینه نسبت و ارتباط انسان کامل با خداوند، جهان هستی و انسان های دیگر به آن استناد کرده اند، مطرح گردیده است . مهم ترین وجهی که در این رابطه به آن پرداخته شده، مسئله نسبت انسان کامل با خداوند است. عرفا، بهترین بیان در مورد نسبت انسان کامل با خداوند را درحدیثی یافته اند که می فرماید: « انّ الله خلق آدم علی صورته؛ انسان مخلوق بر صورت الهی است. این حدیث به اعتقاد برخی محققان برگرفته از تورات و در زمره اسرائیلیات است. در حالی که موارد متعددی از آن در کتب حدیثی فریقین وارد شده که از سند متصل به امام معصوم برخوردار است و به طور کلی روایات وارده در منابع حدیثی شیعه در این زمینه به دو محتوای متفاوت قابل تقسیم است. دسته اول روایاتی هستند که بدون آنکه متعرض سبب ورود خاصی برای حدیث باشند، به خوبی مفهوم خلقت انسان بر صورت الهی را متذکر می شوند . اما دسته دوم ، مفهوم خلقت خداگونه ی انسان را در ضمن سبب ورود خاصی بیان می دارند. به موجب دسته ی اخیر ، ضمیر « علی صورته» بر خلاف محتوای اول متوجه فردی از افراد انسانی می شود و طبعاً معنای منظور عرفا را افاده نخواهد کرد.

نکته شایان ذکر این است که چگونه می توان میان هر دو محتوای موجود از این روایت جمع نمود. بهترین وجهی که در تحلیل این روایات ارایه شده است، وجهی است که امام خمینی در شرح چهل حدیث خود ارایه داده و انسان را مظهر و آیت تام و کامل الهی دانسته اند؛ مبنی بر اینکه حدیث مسبوق به سبب ورود را به حدیث فاقد سبب ورود ارجاع دهیم تا بدین طریق مقصود از آدم که در ضمن حدیث آمده است نوع آدمی باشد و ضمیر « علی صورته» به حق تعالی بر گردد. به عبارت دیگر امام معصوم به واسطه آنکه راوی اهل فهم معنای حدیث نبوده است، صدر حدیث را نقل فرموده اند که آن شخص توهم کند که مراد از آدم ، حضرت ابو البشر و ضمیر « علی صورته» به شخص خاصی بر می گردد.

در پایان یادآور می شوم که مراجعه به منابع عرفانی- که ثقالت آن بر کسی پوشیده نیست- از ملزومات اصلی این پژوهش بود که کاری دو چندان را می طلبید.